Czym jest etykieta w biznesie międzykulturowym
Etykieta to ustalony i obowiązujący sposób zachowania się w pewnych środowiskach. Etykieta jest związana z miejscem, którego dotyczy np. etykieta biznesowa odnosi się do stosunków w miejscu pracy, sposobów zachowania uznawanych za dopuszczalne w sytuacjach społecznych i biznesowych w kontekście międzynarodowym, obejmuje różnice kulturowe w przedstawianiu się, wymianie wizytówek, uznawaniu pozycji i statusu, komunikowaniu się między przedstawicielami różnych kultur, praktykach kulinarnych, napiwkach, dawaniu prezentów i podróżowaniu [1].

Pierwszą osobą, która poruszyła kwestię etykiety biznesowej była w roku 1922 Emily Post w książce pod tytułem „Etiquette In Society, In Business, In Politics, And At Home”, która koncentrowała się na znaczeniu „pierwszego wrażenia”. Wskazywała na kwestie dość oczywiste, jak nietrzymanie nóg na stole, niepalenie w miejscu pracy, utrzymywanie pokerowej twarzy, czy wagę pokory w zachowaniu w miejscu pracy [2].

Współczesność z nieustannymi kontaktami przedstawicieli niemalże wszystkich kultur wytworzyła potrzebę tworzenia etykiety biznesowej (w znaczeniu protokołu biznesowego – czyli dotyczącego zagadnień biznesu międzynarodowego). Wiele badań realizowanych obecnie przypisuje niepowodzenie niektórych międzynarodowych przedsięwzięć biznesowych trzem istotnym czynnikom: brakowi kompetencji międzykulturowych, niezdolności do skutecznej komunikacji na poziomie globalnym oraz niestosowanie akceptowalnej etykiety podczas negocjacji biznesowych [3]. Etykieta biznesowa będzie obejmowała podstawowe zasady związane z zachowaniem się w trakcie negocjacji czy spotkań biznesowych i dotyczy takich kwestii, jak ubiór podczas takiego spotkania czy kwestie przedstawiania się partnerów biznesowych pochodzących z różnych obszarów o różnych kulturach itp. Etykieta ta bywa również pomocna w zespołach mieszanych, gdzie członkami zespołu są przedstawiciele różnych kultur.

Zasady etykiety
Analizując etykietę biznesową w różnych regionach świata, warto zwrócić uwagę na kilka kwestii.

1. Ubiór i dodatki do stroju
Pierwsza zasada jest dość ważna, jednak nie będzie zbytnio różnicowała kręgów kulturowych. Przy kontaktach z przedstawicielami różnych kultur zawsze ważny jest ubiór i powinien być on elegancki, zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn powinien to być klasyczny strój biznesowy. Ważną kwestią są również błyszczące buty [4]. W etykiecie biznesowej warto zwrócić uwagę na specjalne elementy kształtujące wizerunek osoby biorącej udział w kontaktach biznesowych. W krajach azjatyckich, np. Chinach czy Japonii, elementami sprzyjającymi w kształtowaniu wizerunku będą specjalnie przygotowane wizytówki, którym towarzyszy specjalny rytuał ich wręczania – w Chinach i Japonii podajemy i przyjmujemy wizytówkę obiema rękami. Odbiorcy powinni przez chwilę patrzeć na wizytówkę, a następnie ostrożnie położyć ją na stole; natychmiastowe włożenie wizytówki do kieszeni lub portfela jest oznaką braku szacunku, dodatkowo ważne, by wizytówki w tym rejonie świata miały złote zdobienia a w treści pojawiały się informacje o miejscu firm na rynku, np. określenia typu lider. Na wizerunek negocjatora wpływa także stan jego uzębienia, a w krajach muzułmańskich i Indiach jakość akcesoriów, z którymi negocjator przybywa, czyli teczki, zegarek, pióra itp. [4].

2. Powitanie
Etykieta biznesowa definiuje również takie kwestie, jak powitanie i uścisk dłoni, a w dalszej części komunikacji utrzymywanie kontaktu wzrokowego. Są to te elementy, które wyraźnie różnicują etykietę biznesową w zależności od regionu, w którym się znajdziemy. Zapoznaniu towarzyszy uścisk dłoni, objęcie, pocałunek lub ukłon w zależności od kultury. Rosjanie słyną z mocnego sposobu obejmowania, po którym często następuje silny uścisk dłoni. Mieszkańcy Ameryki Łacińskiej, basenu Morza Śródziemnego i części Afryki obejmują się tak, że często towarzyszy temu uderzenie w plecy. W Japonii i Chinach zwyczajowo stosuje się ukłon, a nie uścisk dłoni; uścisk dłoni jest jednak często łączony z ukłonem podczas międzynarodowych spotkań biznesowych, tak aby każdej kulturze oddać należny szacunek [5]. Mocny uścisk dłoni, który świadczy o sile i profesjonalizmie będzie typowy dla Ameryki Północnej czy Europy. Z kolei w krajach arabskich uścisk dłoni będzie umiarkowanie silny, natomiast w krajach azjatyckich będzie on niezwykle rzadki i delikatny. W krajach azjatyckich formę powitania stanowią raczej ukłony o różnym stopniu pogłębienia.

3. Kontakt wzrokowy
Podobnie etykieta, nie tylko biznesowa, reguluje intensywność kontaktu wzrokowego, jaki należy utrzymywać z interlokutorem. W krajach azjatyckich preferowany jest umiarkowany kontakt wzrokowy, w krajach muzułmańskich jest on zależny od płci interlokutorów, między kobietami i między mężczyznami intensywny, natomiast gdy interlokutorami są osoby odmiennej płci, zdecydowanie mniej intensywny. Kontakty interpersonalne w krajach europejskich różnią się między sobą w skali kontaktu wzrokowego: duża intensywność dominuje w Hiszpanii, Francji, mniej intensywny kontakt jest charakterystyczny dla Wielkiej Brytanii. Zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Kanadzie będzie on dość intensywny.

4. Pan, Pani czy pielgrzym
Etykieta biznesowa określa również sposób, w jaki powinni się do siebie zwracać kontrahenci w różnych kulturach. W Japonii i Chinach należy używać tytułu zawodowego lub nazwiska. W krajach arabskich zwraca się do innych „per pan”, stosuje się pierwsze trzy człony imienia, jeżeli ktoś posiada tytuł naukowy, to niezależnie od kontekstu tytuł ten jest używany, dodatkowo niektórzy, którzy odbyli pielgrzymkę do Mekki, są tytułowani „per hadżi”, również w kontaktach zawodowych [6]. W Europie panują różnorodne zwyczaje, np. W Holandii zwracamy się po nazwisku, w Niemczech we Włoszech po tytule zawodowym, we Francji dominuje zwracanie się zgodnie ze stanem cywilnym. W Ameryce Północnej początkowo należy zwracać się do kontrahentów po nazwisku, po zapoznaniu się zazwyczaj po imieniu.

5. Zaproszenie na obiad
Elementem etykiety biznesowej jest również wspólne spożywanie posiłków. W krajach muzułmańskich temat posiłków jest niezwykle ważny. Przede wszystkim dlatego, iż negocjacje biznesowe mogą się odbywać w czasie ramadanu i wtedy niezwykle ważne jest przestrzeganie zasad alimentacyjnych. W tym okresie kontrahenci z krajów muzułmańskich będą mieli tendencję do zapraszania swych partnerów biznesowych na tak zwane śniadania ramadanowe, czyli pierwszy posiłek po zachodzie słońca, zazwyczaj celebrowany mocniej niż zwykły posiłek. Wspólne posiłki są w kulturze muzułmańskiej istotne i kontrahenci z krajów muzułmańskich będą oczekiwali wspólnego spotkania przy stole i będą oferowali obfity poczęstunek. Zgodnie z zasadami kultury muzułmańskiej podczas takich posiłków należy unikać wieprzowiny i alkoholu. Spotkanie z kontrahentami z Chin czy Japonii również będzie miało czasem formę spotkania przy stole i jest elementem tworzenia dobrej relacji między stronami. Dobrze wtedy opanować np. sztukę jedzenia pałeczkami. W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie popularne są biznesowe lunche [4].

6. Podarunki
Ponieważ wręczanie prezentów jest integralną częścią budowania dobrych relacji biznesowych, ważne jest zrozumienie niuansów związanych z wręczaniem prezentów, w tym jakie prezenty są odpowiednie, a jakie zupełnie nieodpowiednie w zależności od kultury regionu. I tak odwiedzający Francję powinni unikać obdarowywania Francuzów winami pochodzącymi z innych rejonów świata, ponadto należy unikać podarunków w postaci alkoholu we wszystkich krajach, gdzie dominuje islam, ponieważ alkohol jest zabroniony przez religię. Inne prezenty, których należy unikać, to nóż lub chusteczka w krajach Ameryki Południowej, ponieważ nóż byłby interpretowany jako chęć zakończenia związku, a chusteczka kojarzy się ze łzami. Prezenty, których należy unikać w Indiach, to te wykonane ze skóry bydlęcej, ponieważ krowa jest zwierzęciem świętym. Należy również brać pod uwagę przesądy i tabu związane z konkretnymi rzeczami. Na przykład, dając prezent w Chinach lub Arabii Saudyjskiej, należy unikać wszystkiego, co ma na sobie orła, ponieważ orzeł w tych krajach oznacza pecha [7], [8]. Przykładowo w Chinach zegary, chusteczki do nosa, parasole lub białe kwiaty mogą kojarzyć się ze śmiercią i smutkiem, ostre przedmioty oznaczają zerwanie związku, a wszystko, co jest związane z liczbą cztery, jest uważane za pechowe.